तंत्रज्ञानाचा इतिहास : वैश्विक आढावा (भाग १)

मानवजातीच्या उत्क्रांतीच्या काळापासूनच तंत्रज्ञान त्याच्या सोबत राहिलेले आहे. तंत्रज्ञानाची सुरुवात कशी झाली, त्याचा नेमका इतिहास काय आहे, त्याची गरज काय होती आणि त्याचा विकास कसा होत गेला, याचा आढावा आपण ‘तंत्रज्ञानाचा इतिहास : वैश्विक आढावा’ या पाच भागांच्या लेखामध्ये घेणार आहोत. त्यातील या पहिल्या भागात आपण तंत्रज्ञानाची सुरुवात, गरज आणि प्राथमिक अवस्था यांची माहिती घेऊ. (प्राचीन काळापासून इसवी सन पूर्व ३००० वर्षांपर्यंत)

प्राचीन काळ आणि तंत्रज्ञानाचा उगम

मानवाने तंत्रज्ञान नेमके केव्हा वापरायला सुरू केले, हे नक्की सांगणे कठीण आहे. किंबहुना तंत्रज्ञान हे मानवाच्या अगोदरच्याच काळापासून अस्तित्वात होते, असेच दिसून येते. त्या काळी मानवाचे वेगवेगळे पूर्वज जगाच्या वेगवेगळ्या भागात वास करत होते, त्यांनी वेगवेगळ्या पद्धतीने तंत्रज्ञान वापरले होते आणि विकसितही केले होते, असे तज्ज्ञांचे मत आहे. मानवाचे आजचे स्वरूप हे अनेक रूपांमधून उत्क्रांत होत होत निर्माण झाले आहे. अगदी पूर्वी, जेव्हा मानव माकडाच्या रुपात होता, तेव्हापासूनच मानवाने काही साधने (Tools) निर्माण करणे सुरू केले होते. आजही आपण माकडांकडे किंवा इतर काही प्राण्यांकडे पाहिले, तर आपल्याला याची प्रचिती येते. हे प्राणी भटकत असताना, अन्न शोधत असताना किंवा शिकार करत असताना, आजूबाजूलाच आढळणाऱ्या काठ्या, दगड अश्या वस्तू वापरताना आपण पाहतो. सुरुवातीला आपल्याला त्यात काहीच खास वाटत नाही, परंतु बारकाईने पाहिल्यास असे स्पष्ट दिसून येईल, की कोणत्याही भौतिक शास्त्राचे किंवा पद्धतीचे ज्ञान नसूनही, हे प्राणी साधने (Tools) निर्माण करतात, किंवा एखादे काम करण्याची सोपी पद्धत शोधून काढू शकतात. कदाचित अशाच क्षमतांमुळे मानवाच्या पूर्वजांपासूनच त्याला साधने निर्माण करण्याची कला अवगत झाली असावी.

तंत्रज्ञानाची गरज आणि स्थैर्य

कोणत्याही गोष्टीची सुरुवात, उगम, हा गरजेतून होतो. तंत्रज्ञानाचा उगमही गरजेतूनच झाला. त्याकाळी मानव भटके आणि अत्यंत कठीण असे जीवन जगत होता. खूप खटपट करून अन्न मिळवावे लागे. हिंस्र जनावरांची भीती होती, त्यामुळे स्वसंरक्षणासाठीही खूप धडपड होती. योग्य तंत्राच्या अभावाने शिकार करणेही सोपे नसे. हरेक बाबतीत संघर्ष अटळ होता. नैसर्गिक आपत्तींना तोंड देणे तर अत्यंत अवघड होते. निसर्गाच्या लहरीपणामुळे येणारी ही संकटे, ऋतुबदल, विविध आजार, स्वच्छतेचा अभाव अशा अनेक समस्या होत्या. प्रत्येक गोष्टीत अनियमितता आणि अनिश्चितता होती. केवळ जगण्यासाठी चाललेली दुर्दम्य धडपड होती आणि निसर्गासमोर वारंवार होणारी हार होती.

पण असे जरी असले, तरी मानवाकडे अद्भुत क्षमताही होत्याच. गोष्टींचे निरीक्षण करून त्यातून विचार करून निष्कर्ष काढण्याचे कौशल्य त्याला अवगत होते. प्रयोगशील आणि चंचल बुद्धी होती. त्यामुळे मानव गप्प कधीच बसला नाही. सातत्याने नवनवीन गोष्टींवर प्रयोग करत राहिल्याने, निसर्गाचे निरीक्षण करत राहिल्याने अनेक गोष्टींचे गूढ उकलत चालले. आपल्या या संघर्षमय जीवनात आपल्या प्रयोगशील बुद्धीमुळे सुसूत्रता येऊ शकते, हे मानवाला जाणवले. त्यातूनच मग विविध प्रकारे समस्या सोडवण्यावर अभ्यास सुरू झाला. चुका करणे, त्या सुधारणे, पुन्हा चुका करणे, कधीकधी स्वतःवरच प्रयोग करणे, फसलेल्या प्रयोगातून स्वतःवर संकट ओढवून घेणे; पण त्यातूनही पुन्हा प्रयत्न करत राहणे अशा खडतर मार्गाने मानवाचा तंत्रज्ञानप्रवास सुरू झाला. आपल्याला आज हे सर्व वाचल्यावर खुळचटपणाचे वाटते. तसे वाटणे स्वाभाविक आहे, मात्र हा प्रवास केल्यामुळेच, हा खुळचटपणा केल्यामुळेच मानवाची विवेकबुद्धी जागृत आणि विकसित होत गेली आहे. आजची आपली बुद्धी ही, या खडतर प्रवासाचेच प्रतीक आहे.

मात्र, सुरुवातीच्या काळात निर्माण झालेले हे अत्यंत प्राथमिक अवस्थेत असलेले तंत्रज्ञान स्थिर व्हायला बराच कालावधी जावा लागला. विशिष्ट कृती साध्य करणारी, आणि वापरास सोईस्कर अशी परिपूर्ण साधने निर्माण होण्यास हजारो वर्षे गेली, असे तज्ज्ञ म्हणतात. अर्थातच, चुकांमधून शिकण्याचा मानवाचा कालावधी खूपच मोठा होता. (आणि अजूनही तो शिकतच आहे असे म्हणावे लागेल.) मानवाच्या पूर्वजांनी साधारण इसवी सन पूर्व ७०,००० वर्षे, (निएंडरथल मानवाच्या काळापर्यंत) साधने निर्मिती करण्यात बरेच प्राविण्य मिळवले. यापेक्षा उत्क्रांत, हातोड्यासारखी दिसणारी साधने क्रो-मॅगनॉन (होमो सेपियन जमातीचे पूर्व स्वरूप. इसवी सन पूर्व अंदाजे ३५,००० च्या दरम्यान) मानवाने निर्माण केली. यांत्रिक गुणधर्म असलेली आणि अधिक प्रगत साधने, (जसे की कुंभारकाम आणि विणकाम) ही नवाश्मयुगात आणि धातुयुगात (इसवी सन पूर्व ६,००० ते ३,००० च्या दरम्यान) निर्माण होत गेली.

बांधकाम आणि उद्योग

या काळात इमारती आणि घरे बांधण्याची कला मानवाला आत्मसात झाली. मानव गुहांसारख्या नैसर्गिक आसऱ्यातून बाहेर पडला आणि भाजक्या विटांची पक्की घरे आणि पक्क्या झोपड्या बांधण्याची सुरुवात झाली. फक्त राहण्यासाठीच नाही, तर कलाकृती आणि धार्मिक भावनांच्या अभिव्यक्तीसाठीही पक्की आणि कलात्मक बांधकामे केली गेली. उद्योग आणि वाहतूक क्षेत्र निर्माण आणि विकसित होऊ लागले. बैल, म्हशी, घोडे, गाढवे, रेडे असे प्राणी गाड्यांसाठी ऊर्जास्त्रोत म्हणून वापरले जाऊ लागले. मानवाचे कष्ट त्यामुळे बरेच कमी झाले.

नवाश्मयुगाच्या शेवटच्या काळात अनेक छोटे छोटे उद्योग निर्माण होऊ लागले. वस्तूनिर्मिती सामूहिक पातळीवर होऊ लागली. सुरुवातीच्या काळात वल्कले धारण करणारा मानव वस्त्रे विणू लागला. वस्त्रोद्योग निर्माण होऊ लागले. दगडी जाते असणाऱ्या गिरण्या, मातीच्या वस्तूंचे उद्योग, रंगोद्योग, उर्ध्वपातन आणि शेतीला पूरक असणारे उद्योग उभे राहिले. उत्तर नवाश्मयुगात धातूंचा शोध लागल्यानंतर त्यांवर आधारित असणारे, सोने, चांदी, तांबे आणि कथिल यांसारख्या मऊ धातूंवर प्रक्रिया करणारे उद्योगही निर्माण झाले.

या लेखाविषयी आपल्या सूचना/प्रतिक्रिया संपर्क पृष्ठावरून कळवू शकता. आपल्याला हा लेख आवडला तर शेअर नक्की करा..!